Φωκίδας, νομός

Διοικητική διαίρεση της νοτιοκεντρικής Στερεάς Ελλάδας, που περιλαμβάνει τμήμα της αρχαίας Φωκίδας και συνορεύει στα Β με τον νομό Φθιώτιδας, στα Α με τους νομούς Φθιώτιδας και Βοιωτίας, στα Δ με τον νομό Αιτωλοακαρνανίας και στα Ν βρέχεται από τον Κορινθιακό κόλπο. Έχει έκταση 2.122 τ. χλμ. και πληθυσμό 44.183 κατ. Πρωτεύουσα είναι η Άμφισσα. Διοικητικά χωρίζεται σε δώδεκα δήμους. Οι δώδεκα δήμοι είναι οι: Αμφίσσης, Γαλαξιδίου, Βαρδουσίων, Γραβιάς, Δελφών, Δέσφινας, Ευπαλίου, Ιτέας, Καλλιέων, Λιδορικίου, Παρνασσού, Τολοφώνος. Μορφολογία, υδρογραφία, κλίμα. Ο νομός Φ. είναι από τους ορεινότερους της χώρας. Ψηλοί ορεινοί όγκοι, νότιες απολήξεις της Πίνδου, καλύπτουν ολόκληρο το έδαφός του με κατεύθυνση από Β προς Ν, σχεδόν έως την ακτή του Κορινθιακού, αφήνοντας μεταξύ τους στενές και επιμήκεις λεκάνες. Στο ΒΔ τμήμα του νομού εκτείνεται η οροσειρά των Βαρδουσίων (κορυφές: Κόρακας, 2.350 μ., Κορυφή, 2.243 μ., Κοκκινιάς, 2.406 μ.). Δυτικότερα, στα σύνορα με την Ακαρνανία, υψώνεται η κορυφή Βλαχοβούνι (1.627 μ.) και νοτιότερα η κορυφή Τρίκορφα (1.545 μ.). Α των Βαρδουσίων υψώνεται ο Πύργος (2.066 μ.) και νοτιότερά του, παράλληλα προς τα Βαρδούσια, η Γκιώνα (2.510 μ.) και ακόμα νοτιότερα, με την ίδια πάντα κατεύθυνση, τα Όρη του Λιδορικίου (1.786 μ.). Στο Β τμήμα του νομού απολήγει και η Οίτη, που ανήκει όμως περισσότερο στον νομό Φθιώτιδας. Α της Γκιώνας, πάντα με την ίδια B-N κατεύθυνση, υψώνεται ο Παρνασσός, που ανήκει όμως κυρίως στους νομούς Βοιωτίας και Φθιώτιδας. Στον νομό Φ. βρίσκεται η κορυφή του Γερολέλεκας (1.714 μ.). Οι κοιλάδες που σχηματίζονται μεταξύ των παράλληλων αυτών ορεινών συγκροτημάτων αποτελούν και τα μοναδικά πεδινά ή ημιορεινά τμήματα του νομού (3,3% της συνολικής επιφάνειας). Αξιολογότερο από τα τμήματα αυτά είναι η λεκάνη της Άμφισσας, με τον περίφημο ελαιώνα, το υψίπεδο της Δεσφίνας, ανάμεσα στους κόλπους της Ιτέας και της Αντίκυρας, που το χωρίζει από τον Παρνασσό η βαθιά χαράδρα των Δελφών, και η χαμηλή προσχωσιγενής περιοχή των εκβολών του Μόρνου. Κύριο υδρογραφικό στοιχείο του νομού είναι ο Μόρνος, που πηγάζει από τις νότιες πλαγιές της Οίτης, αποχετεύει τη λεκάνη που σχηματίζεται μεταξύ Βαρδουσίων, Οίτης και Γκιώνας, δέχεται προχωρώντας στα Ν άλλα υδάτινα ρεύματα, στρέφεται μετά στα Δ και μπαίνει στη Ναυπακτία, αφού αποτελέσει για ένα διάστημα το σύνορο των νομών Φ. και Αιτωλοακαρνανίας. Η ακτή του νομού Φ. έχει έναν μεγάλο κόλπο, τον κόλπο της Ιτέας. Το κλίμα είναι ήπιο στα παράκτια τμήματα και τραχύ στο εσωτερικό, όπου και οι βροχοπτώσεις είναι έντονες. Οικονομία και οικισμοί. Ο νομός Φ. είναι από τους φτωχότερους της χώρας. Καλλιεργείται μόνο το ένα δέκατο της συνολικής επιφάνειάς του και από αυτό το μισό με αροτραίες καλλιέργειες και το ένα τέταρτο καλύπτεται από ελιές, οι οποίες (οι βρώσιμες) αποτελούν και το σημαντικότερο γεωργικό προϊόν του νομού. Αξιόλογη είναι και η παραγωγή ζωοκομικών και δασικών προϊόντων, μήλων και δημητριακών. Παράλληλα προς τη γεωργία, υπολογίσιμη πηγή εισοδήματος αποτελεί η εκμετάλλευση των μεγάλων αποθεμάτων βωξίτη, που υπάρχουν στον νομό, στην οποία απασχολείται σημαντικό τμήμα του εργατικού δυναμικού: πάνω από χίλια άτομα, περισσότερα από όσα στη βιομηχανία και βιοτεχνία. Άλλη πηγή εισοδήματος αποτελεί ο τουρισμός, με κύριο σημείο έλξης τους Δελφούς (έχουν τους περισσότερους επισκέπτες από όλους τους αρχαιολογικούς χώρους της Ελλάδας μετά την Ακρόπολη της Αθήνας), αλλά και την παραθαλάσσια περιοχή (Γαλαξίδι, Ιτέα). Περισσότερο πυκνοκατοικημένο είναι το ανατολικό τμήμα του νομού, η επαρχία Παρνασσίδας. Οικισμοί της επαρχίας αυτής, που δεν παρουσιάζουν όμως μεγάλη πληθυσμιακή ανάπτυξη, είναι η Δεσφίνα (2.416 κάτ. το 1961, 2.114 το 1971, 1.952 το 1981, 2.080 το 1991), πατρίδα του επισκόπου Σαλώνων Ησαΐα και του ζωγράφου Σπύρου Παπαλουκά, και το ιστορικό και γραφικότατο Γαλαξίδι (1.535 κάτ. το 1961, 1.266 το 1971, 1.264 το 1981, 1.369 το 1991), πατρίδα του Κωνσταντίνου Σάθα, το Πολύδροσο (1.511 κάτ. το 1961, 1.312 το 1971, 1.306 το 1981, 1.350 το 1991) και οι Δελφοί (1.222 κάτ. το 1961, 1.185 το 1971, 2.426 το 1981, 1.499 το 1991), μεγάλο τουριστικό κέντρο λόγω των αρχαιοτήτων του. Το Δ τμήμα του νομού, η επαρχία Δωρίδας, είναι περισσότερο άγονο και πιο αραιοκατοικημένο και παρουσιάζει μείωση πληθυσμού. Ένας μόνο οικισμός της, η πρωτεύουσά της Λιδορίκι, έχει περισσότερους από 1.000 κατοίκους. Ιστορικά και αρχαιολογικά στοιχεία. Τα όρια της αρχαίας Φωκίδας δεν συμπίπτουν με τα όρια του σημερινού νομού. Σημαντικό μέρος της περιλαμβάνεται στον νομό Φθιώτιδας. Τα αρχαιότερα ίχνη ζωής της περιοχής ανάγονται στη νεολιθική εποχή. Οι Φωκαείς φαίνεται πως κατέλαβαν την περιοχή κατά την εποχή της λεγόμενης καθόδου των Δωριέων και αργότερα συμμετέχουν στον ελληνικό αποικισμό (Φώκαια Μικράς Ασίας). Η παράδοση μνημονεύει 20 πόλεις της αρχαίας Φωκίδας, σημαντικότερη από τις οποίες είναι οι Δελφοί, και ακολουθούν η Κρίσσα, η Λίλαια, η Ελάτεια, η Υάμπολις, η Κίρρα, η Ανεμώρεια, η Λυκώρεια, οι Αβαί, η Δαυλίς, η Στίρις, η Αντίκυρα κ.ά. Η Κρίσσα κυριαρχεί αρχικά των Δελφών, ενώ το επίνειό της, η Κίρρα, χρησιμεύει για την αποβίβαση των επισκεπτών του ιερού, το οποίο θα αποτελέσει σε όλη σχεδόν την αρχαιότητα το επίκεντρο της ιστορίας της Φωκίδας. Το 600 π.Χ. το ιερατείο των Δελφών, για να απαλλαγεί από την κυριαρχία της Κρίσσας υποκινεί τον πρώτο ιερό πόλεμο στον οποίο συμμετέχουν πολλές ελληνικές πόλεις και κυρίως η Αμφικτυονία των Θερμοπυλών. Ύστερα από δεκαετείς αγώνες η Κρίσσα ηττάται, καταστρέφεται εντελώς και η περιοχή αποδίδεται στον Απόλλωνα. Το 448 π.Χ. ο Περικλής αποδίδει το ιερό στους Φωκαείς, ακολουθεί όμως μετά ένα χρόνο ο δεύτερος ιερός πόλεμος, με τον οποίο οι Φωκαείς χάνουν την κυριαρχία των Δελφών, οι οποίοι αποκτούν αυτονομία. Στον τρίτο ιερό πόλεμο, που άρχισε το 357 π.Χ. και κράτησε 10 χρόνια, οι Φωκαείς λεηλατούν το ιερό και χτίζουν και φρούριο στους Δελφούς, αλλά στο τέλος θα τους νικήσει ο Φίλιππος, ο οποίος και θα τους διώξει από την Αμφικτυονία για να καταλάβει αυτός τη θέση τους. Ο τέταρτος ιερός πόλεμος (339-338 π.Χ.) θα δώσει και την αφορμή στον Φίλιππο να εισβάλει στη νότια Ελλάδα. Μετά τον Μέγα Αλέξανδρο η Φωκίδα, ακολουθώντας τις τύχες της ευρύτερης γεωγραφικής περιοχής, θα αλλάξει συχνά κυρίαρχους, έως ότου μετά τη γαλατική εισβολή (279 π.Χ.), αφού υποκύψει στην ηγεμονία των Αιτωλών, θα γίνει πάλι δεκτή στη δελφική αμφικτυονία, από την οποία την είχε διώξει ο Φίλιππος. Το 225-224 π.Χ. θα κυριαρχήσουν πάλι οι Μακεδόνες, το 196 π.Χ. οι Ρωμαίοι θα τη συνενώσουν με την Αιτωλία, ύστερα θα την κηρύξουν ανεξάρτητη, και μετά τον πόλεμο εναντίον του Αντίοχου Γ’ θα υποταχθεί (146 π.Χ.) στη ρωμαϊκή εξουσία. Στα χρόνια που θα ακολουθήσουν η Φωκίδα θα δει πολλές μεταβολές της ιστορικής της τύχης, θα γνωρίσει διάφορους κυρίαρχους, θα καταληφθεί από τους Τούρκους (το 1410 πήραν την Άμφισσα) και θα διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στον αγώνα του ‘21, συνδεδεμένο ιδιαίτερα με τον Οδυσσέα Ανδρούτσο, τον Αθανάσιο Διάκο και τον Μακρυγιάννη. Από τους αρχαιολογικούς χώρους της Φωκίδας, σημαντικότερος βέβαια είναι οι Δελφοί. Στην Άμφισσα σώζονται ερείπια του κάστρου της, στα οποία, ιδίως στην είσοδό του, είναι ευδιάκριτα τα ίχνη των κατά καιρούς κατόχων του: τους ογκόλιθους των αρχαίων ακολουθεί η τεχνική των Βυζαντινών και ύστερα έρχονται οι προσθήκες των Φράγκων και των Τούρκων. Κοντά στο χωριό Αγία Ευθυμία, στους πρόποδες της Γκιώνας, σώζονται ερείπια αρχαίου τείχους. Κοντά στην Άμφισσα βρίσκεται ο βυζαντινός ναός του Σωτήρα. Στη Δεσφίνα, εκτός από τον μικρό καμαροσκέπαστο ναό των Ταξιαρχών, σημαντικό βυζαντινό μνημείο με σπουδαίες τοιχογραφίες του 1332, υπάρχουν η μονή του προφήτη Ηλία με ωραίο ξυλόγλυπτο τέμπλο και ο Ιωάννης ο Πρόδρομος, που και τα δύο συνδέθηκαν με τον Αγώνα του ‘21. Με τους ίδιους αγώνες είναι συνδεδεμένο και το μοναστήρι της Βαρνάκοβας, στη δυτική άκρη της Δωρίδας, κοντά στον Μόρνο. Σημαντικό ενδιαφέρον παρουσιάζει ακόμα το Γαλαξίδι, με την πλούσια ναυτική του παράδοση, πατρίδα του Κωνσταντίνου Σάθα. Η Άμφισσα, πρωτεύουσα του νομού Φωκίδας. Στιγμιότυπο από τον εορτασμό της «Νύχτας των Στοιχείων» στην Άμφισσα (φωτ. ΑΠΕ). Άποψη του ποταμού Μόρνου. Εξόρυξη του ορύκτου βωξίτη, του σημαντικότερου στοιχείο της οικονομίας του νομού Φωκίδας. Το Λιδορίκι, πρωτεύουσα της επαρχίας Δωρίδας, αξιόλογος οικισμός με πολύχρονη παράδοση.